در یک روز گرم تابستانی، وقتی می خواهید یک نوشیدنی خنک بنوشید، چند تکه یخ به لیوان خود اضافه می کنید تا به دمای مطلوب برسد. اما آیا تا به حال به سرعت ذوب شدن تکه های یخ در نوشیدنی خود توجه کرده اید؟ چطور می توان سرعت ذوب شدن یخ را در مایع سریع تر یا کندتر کرد؟ در این آزمایش، شما با استفاده از چند ماده معمول مورد استفاده در آشپزخانه، به این سوال پاسخ خواهید داد: چگونه می توان با بیشترین سرعت و در کمترین زمان ممکن، تکه های یخ را ذوب کرد؟
پیش نیاز:
بر خلاف تصور عموم، دما تنها عامل موثر بر ذوب و انجماد مایعات نیست. اگر تا به حال بستنی خانگی درست کرده باشید، احتمالاً می دانید که برای منجمد کردن مخلوط بستنی، نیاز به مخلوط یخ و نمک دارید. به طور مشابه، اگر در جایی زندگی می کنید که آب و هوا سرد است، می بینید که برای جلوگیری از یخ زدن خیابان ها بعد از یک برف سنگین، شن و ماسه را همراه با نمک در سطح خیابان ها می پاشند.
در هر دوی این مثال ها، نمک نقطه ی انجماد آب را پایین می آورد که به این معنی است که آب برای یخ زدن باید به دمای کمتر برسد و در واقع سردتر شود. در مورد درست کردن بستنی در خانه، مخلوط یخ و نمک می تواند در مقایسه با یخ خالی به دماهای پایین تری برسد و در نتیجه قابلیت این را پیدا می کند که مخلوط بستنی را منجمد کند. در مورد نمکی که در خیابان های برفی پاشیده می شود کاهش نقطه ی انجماد به این معنی است که یخ می تواند حتی زمانی که دمای هوا زیر نقطه ی انجماد هست نیز ذوب شود. هر دوی این مثال ها، کاهش نقطه ی انجماد را نشان می دهند.
محلول آب و نمک یک نمونه ی محلول شیمیایی است. در محلول یک جز حل شونده (در اینجا نمک) وجود دارد که در حلال ( در اینجا آب) حل می شود. اگر مواد دیگری با آب مخلوط شوند، می توانند باعث کاهش نقطه ی انجماد آن شوند. در این آزمایش بررسی خواهید کرد که نمک، شن و شکر روی نقطه انجماد آب تأثیر می گذارد.
مواد و وسایل لازم:
4 قطعه یخ مکعبی یک شکل و یک اندازه
4 عدد لیوان یک شکل و یک اندازه
نمک خوراکی
شکر
شن
قاشق غذاخوری برای اندازه گیری
آماده سازی:
چند قطعه یخ آماده کنید. اگر امکانات درست کردن آن را ندارید می توانید آنها را بخرید. دقت کنید که همه ی آنها باید یک شکل و یک اندازه باشند.
روش کار:
داخل هر لیوان یک تکه یخ بیندازید . دقت کنید که در هر 4 لیوان، قطعات یخ به شکل یکسان قرار بگیرند. (اگر از قالب چندتایی یخ استفاده می کنید، برای یکسان بودن قالب ها و جلوگیری از شکستن و خرد شدن آنها، بهتر است ابتدا قالب را برای مدت 5 دقیقه دردمای اتاق بگذارید تا تکه های یخ به آسانی از قالب جدا شوند.)
به آرامی به اندازه ی یک چهارم قاشق غذاخوری نمک روی یخ داخل یکی از لیوان ها بپاشید. سپس یک چهارم قاشق غذاخوری شکر در لیوان دوم بریزید و به همین مقدار شن در لیوان سوم. به لیوان چهارم هیچ چیزی اضافه نکنید تا از آن به عنوان نمونه ی کنترل استفاده کنید. فکر می کنید اضافه کردن نمک، شکر و شن چه تأثیری روی سرعت ذوب شدن یخ خواهد گذاشت؟
هر 4 لیوان را در محلی دور از تابش مستقیم نور آفتاب در کنار هم قرار دهید.
در بازه های زمانی 5 تا 10 دقیقه به طور مرتب لیوان ها را چک کنید و وضعیت یخ ها را مقایسه کنید. بعد از حدود 30 دقیقه کدام یخ بیشتر از همه ذوب شده است؟ کدام یک از یخ ها به طور کامل ذوب می شود؟ کدام آخر از همه ذوب می شود؟
به طور کلی، فکر می کنید که اضافه کردن شکر، شن و نمک چه تأثیری روی سرعت ذوب یخ گذاشته است؟ آیا می توانید دلیل این اتفاق را توضیح دهید؟
آزمایشهای تکمیلی:
می توانید همین آزمایش را در دماهای مختلف انجام دهید. مثلا داخل یخچال یا در دماهای بالاتر مثلاً بیرون از خانه در یک روز گرم تابستانی. اضافه کردن نمک، شکر و شن در دماهای مختلف چه تأثیری روی سرعت ذوب یخ دارد؟
در آزمایشی که انجام دادید، مقدار یک چهارم قاشق غذا خوری نمک، شکر و شن به یخ ها اضافه کردید. حال می توانید مقدار های کمتر و بیشتر را امتحان کنید و بررسی کنید که آیا افزایش یا کاهش این مقدار تأثیری روی سرعت ذوب یخ دارد؟
از مواد دیگر به جای نمک، شکر و شن استفاده کنید. اضافه کردن آنها چه تأثیری روی ذوب یخ می گذارد؟ آن را سریعتر می کند یا کند تر؟
مشاهدات و نتیجه گیری:
آیا اضافه کردن نمک به یخ، باعث شد تا یخ سریع تر از حالت های دیگر ذوب شود؟
در این آزمایش با اضافه کردن نمک، شکر و شن سعی کردید تأثیر آنها بر سرعت ذوب یخ را مشاهده کنید. به بیان دیگر، بررسی کردید که آیا این مواد می توانند باعث کاهش نقطه ی ذوب یخ و در نتیجه ذوب شدن آن در دمایی کمتر از دمای حالت عادی شوند.
در این آزمایش باید مشاهده کرده باشید که قطعه یخی که به آن نمک اضافه کرده اید سریع تر از بقیه یخ ها ذوب می شود. دلیل این امر آن است که میزان کاهش نقطه ی انجماد یک ماده، به خاصیت شیمیایی ماده ای که به آن اضافه می شود بستگی ندارد، بلکه به تعداد مولکول هایی از آن ماده که در آب حل می شود وابسته است. ( که این یک مثال از خواص کولیگاتیو ماده است.) توضیح آن که: در یک حجم ثابت از نمک، شکر و شن تعداد مولکول های نمک بیشتر از شکر و شن است، زیرا اجزای تشکیل دهنده ی نمک بسیار کوچک تر از اجزای تشکیل دهنده ی شکر و شن هستند.
تمیز کردن:
دقت کنید که به هیچ وجه شن را در داخل سینک ظرفشویی نریزید چرا که باعث گرفتگی لوله ها می شود. حتماً آن را درون سطل زباله بریزید.
طعم و عطر شیر تمام پستانداران تحت تأثیر تغذیه آنهاست. در پژوهشی که در سال ۲۰۰۸ در دانشگاه کپنهاگ انجام شد، کپسولهای حاوی مواد معطر مختلفی به مادران شیرده داده شد و مشخص شد ظرف تنها چند دقیقه این مواد معطر در شیر قابل ردیابی خواهند بود. به همین ترتیب دامدارها هم میدانند که علوفه مورد استفاده برای تغذیه دامهایشان طعم و عطر شیر به دست آمده را تحت تأثیر قرار میدهد. مشهور است که پنیر فرانسوی گریهدوکونتی (Gruyère de Comté) و همین پنیر تبریز محبوب خود ما ایرانیها، باید از شیر دامهایی تهیه شوند که رفتهاند و در مرتع طبیعی چریدهاند، چون شیر دامهایی که در طویله و با علوفه خشک تغذیه میشوند، خوشمزه نیست.
گرچه تغذیه گاوها با توتفرنگی ممکن است ولخرجی به نظر برسد، اما کشاورزان همیشه مقداری محصول نامرغوب و نامناسب برای بستهبندیهای شیک دارند که قیمت پایینتر ولی عطر و طعم خوبی دارد. در پژوهشی که در سال ۲۰۰۷ در رابطه با زمینههای اقتصادی تغذیه دام از دورریز باغهای میوه انجام شد، مشخص شد که تغذیه دام با میوههای نامناسب برای فروش در بازار میوه، از نظر اقتصادی موجه است. متأسفانه اقتصاددانهایی که این موضوع را بررسی کردند، موضوع طعم شیر گاوهای تغذیه شده با توتفرنگی را نادیده گرفتند. شاید دلیل این سهلانگاری این حقیقت بوده باشد که عطر میوهها تأثیری طولانیمدت بر طعم شیر ندارد. در پژوهش سال ۲۰۰۸ دانشگاه کپنهاگ مشخص شد که عطر میوهها (به جز مرکبات) تنها برای چند ساعت طعم شیر را تحت تأثیر قرار میدهد.
با این وجود چنین امکانی به شیوهای دیگر مورد بررسی قرار گرفته و البته دستهآخر مشخص شده که نتیجه چندان دلچسبی ندارد. آزمایشگاه تحقیقات لبنی استرالیا در سال ۱۹۸۹ به قصد افزایش میزان چربی شیر دست به آزمایشی زد که نتیجهای غیرقابل انتظار داشت. آنها به گاوها دانه آفتابگردان و جو دو سر میدادند، به این امید که شیر پرچرب تهیه کنند، اما در عمل متوجه شدند به جای چربی، شیر (و نیز گوشت) گاوها طعم و عطر تمشک گرفته است، زیرا جو دو سر باعث تحریک باکتریها در معده گاوها میشد و باکتریها روغن آفتابگردان را به مادهای با نام گاما-دودک-سیس-۶انولاکتون تبدیل میکردند که باعث میشد شیر و گوشت گاوها بوی نه چندان خوشآیند تمشک (شبیه بوی شربت سرماخوردگی کودکان) بگیرد.
در یک بررسی انجام شده بر روی 250 شرکت مواد غذایی کنسرو شده، محققان دریافتند که بیش از 44 درصد آنها از مادهی بیسفنول A در قوطیهای خود برای بعضی از محصولات و یا تمام آنها استفاده میکنند. البته در طی انجام این تحقیقات تعداد 104 شرکت مواد غذایی کنسرو شده پاسخگو نبودند و یا اطلاعات کافی ارائه ندادند. با احتساب این شرکتها این درصد میتواند بسیار بیشتر باشد. در این بررسی که نتایج آن به تازگی توسط گروه کاری محیط زیست منتشر شده است، 78 شرکت مواد غذایی از بیسفنول A در قوطیهای خود برای بستهبندی تمام محصولاتشان استفاده میکنند، 34 شرکت از قوطیهای حاوی بیسفنول A برای بستهبندی بخشی از محصولات خود استفاده میکنند، و تعداد 31 شرکت نیز از قوطیهای فاقد بیسفنول A برای بستهبندی محصولات خود استفاده میکنند. این بررسی از ژانویه تا آگوست سال 2014 انجام شد. از بیسفنول A برای ساخت پلاستیکهای با پایهی پلیکربنات استفاده میشود. همچنین این ماده در برخی غذاها و نوشیدنیهای داخل قوطیهای کنسرو، رسیدهای کاغذی و مادهای که دندانپزشکان با آن دندان را پر میکنند یافت میشود.
مطالعات نشان میدهد که تقریباً تمام افراد میزان کمی از این مادهی شیمیایی را در بدن خود دارند. طبق باور محققان این ماده بیشتر از طریق رژیمهای غذایی وارد بدن افراد میشود. بیسفنول A میتواند از قوطیهای بستهبندی مواد غذایی به داخل غذا نفوذ کند. اضافه شدن بیسفنول A به رژیمهای غذایی ما امری نگران کننده است چرا که این ماده میتواند سبب مشکلات سلامتی از جمله مشکلات تولید مثل و رشد و نمو، چاقی، بیماریهای قلبی و عروقی و سرطان شود. این ترکیب از هورمونهای استروژن تقلید میکند و میتواند سیستمهای غددی انسان را مختل کند. به تازگی اخبار بهداشت محیط زیست گزارشی از تحقیقی جدید ارائه کرد که نشان میدهد حتی پس از اینکه بدن انسان بیسفنول A را میسوزاند، ترکیب حاصل از آن نیز میتواند موجب چاقی شود. برخی از شرکتهایی که از بیسفنول A در قوطیهای بستهبندی خود استفاده نمیکنند عبارتند از: Amy’s Kitchen، Annie’s Homegrown و Sprouts Farmers Market. تعدادی از شرکتهای استفاده کننده از بیسفنول A نیز عبارتند از: Target’s Market Pantry، Bush’s، Carnation، Dinty Moore، و Eagle Brand. قانون، شرکتهای مواد غذایی کنسرو شده را وادار به افشای اطلاعاتشان مبنی بر استفاده و یا عدم استفاده از بیسفنول A نمیکند. محققان برای انجام این تحقیقات از دادههای شرکت LabelINSIGHT که اطلاعات سوپرمارکتهای امریکا را جمعآوری میکند استفاده نمودهاند. Geller یکی از تحلیلگران پایگاه اطلاعاتی گروه کاری محیط زیست میگوید: "بزرگترین مشکل این است که هیچ راه قابل اعتمادی برای مردم وجود ندارد تا از طریق آن بدانند که مواد غذاییای که میخرند حاوی این مادهی شیمیایی سمی هست یا خیر. با انتشار نتایج این تجزیه و تحلیلها امیدواریم اطلاعات لازم برای جلوگیری از استفاده از بیسفنول A و خرید هوشمندانه را در اختیار مردم بگذاریم."
با توجه به نتایج بررسی انجام شده، شرکتهایی که اعلام کردهاند که بیسفنول A را حذف کردهاند و یا در روند انجام این کار هستند، هیچ اطلاعاتی از مواد جایگزینی که استفاده میکنند ندادهاند. درنتیجه مشخص نیست که این شرکتها از موادی مشابه با بیسفنول A به عنوان جایگزین آن استفاده میکنند یا خیر. موادی مانند بیسفنول S که مشکلات سلامتی مشابهی با بیسفنول A ایجاد میکنند. با این حال محققان بیشترین میزان بیسفنول S را در رسیدهای کاغذی مشاهده کردهاند. بیسفنول A دیگر در بطریهای کودکان و فنجانها در ایالات متحده استفاده نمیشود، اما سازمان FDA (Food and Drug Administration) مقادیر بیخطر از این ماده که ممکن است از قوطیهای کنسرو به داخل مواد غذایی نفوذ کند را مشخص کرده است. Renee Sharp مدیر تحقیقات گروه کاری محیط زیست عقیده دارد که یک استاندارد ملی برای حفاظت از سلامت جامعه لازم است. طبق توضیحات وی بسیاری از مردم شرایط مالی سختی دارند و یا دسترسیشان به مواد غذایی تازه محدود است و به اجبار از مواد غذایی کنسرو شده بعنوان منبع تغذیهی خود استفاده میکنند. به همین دلیل باید این مشکل حل شود. ما به یک استاندارد ملی نیاز داریم که میزان مصرف بیسفنول A در غذاهای کنسروی را محدود کند و اطلاعات بیشتری درمورد این غذاها در اختیار مردم قرار دهد. درنتیجه مردم خواهند دانست که چه محصولاتی دارای این مادهی شیمیایی مضر هستند و میتوانند برای خرید خود بهتر تصمیمگیری کنند.